İbn-i Heysem kimdir?
965 – 1040 yılları arasında yaşamış bir fizikçi, matematikçi, astronom ve filozof olan Heysem özellikle optik alanındaki önemli çalışmaları ile tanınmaktadır. Basra’da doğmuş ve Kahire’de ölmüştür. “Görme”nin nesnelerden yansıyan ışığın kişinin gözüne girmesiyle meydana geldiğini ifade eden ilk bilim adamıdır.
Orta çağ Avrupa’sı Heysem’i, “İkinci Batlamyus” (İskenderiyeli ünlü coğrafyacı) veya kısaca “Fizikçi” diye anmıştır.
Biyografisini geçip neler yaptığına bakacak olursak en önemli eseri Kitab ül-Menazır‘a (Optik Kitabı) değinmek gerekir. Kitabında öncelikle tıpçılara taş çıkartacak şekilde detaylı ve doğru olarak gözün anatomisini anlatarak başlar. Bu kitap 12. yüzyılda latinceye çevrilmiş ve uzun yıllar batı dünyasını etkilemiştir. Optik çalışmalarını katoptrik (ışığın yansımasını inceleyen bilim dalı) ve diyoptrik (ışığın kırılmasını inceleyen bilim dalı) alanlarında toplayabiliriz. Kitabında; gözün yapısı, ilüzyon, perspektif, ışığın kırılması ve karanık oda’dan bahsetmektedir. Öklit ve Batlamyus’a göre görme olayı gözden çıkan ışınların (!) nesnelere çarpmasıyla mümkün oluyordu ancak Heysem bunun tam tersi olduğunu savunmuş, ışığın kaynaktan doğrusal olarak ve her yöne dağıldığını karanlık oda (beyt ül-müzlim) deneyiyle ispatlamıştır. Karanlık bir odaya küçük bir delikten giren güneş veya bir başka ışık kaynağından gelen ışınların yayıldığını ve deliğin karşısındaki duvarda ters olarak oluştuğunu göstermiştir ki bu yapı günümüz fotoğraf makinelerinin de temelini oluşturmaktadır.
Bir biliminsanının yazdıklarını inceleyen ve amacı gerçek doğruyu öğrenmek olan kişinin görevi; kendisini tüm okuduklarının düşmanı haline getirmesi ve ona her yönden saldırmasıdır. Bu kritik incelemesini yaparken kendinden dahi şüphelenmeli ki önyargı ve hoşgörüye kapılmasın. – İbn-i Heysem
Optik çalışmalarını yaparken, deneyde sistemik ve metodolojik güven ve kontrollü testleri kullanmıştır. Deneysel çalışmaları fizik ve matematik temellere dayanmıştır. Bu matematiksel-fiziksel yaklaşım Optik Kitabı isimli eserindeki tüm önermelerde göze çarpmaktadır. Böylece, bilimsel metotu kullananların öncüsü kabul edilmektedir.
Batılılar İbn-i Heysem’e ilk ismi olan El-Hasan yerine Alhazen diyerek hitap ediyorlardı (anlaşılacağı üzere blogumun ismi de buradan geliyor). Heysem, ilk olarak Batlamyus’un ortaya attığı aşağıdaki problemi hem içbükey hem de dışbükey aynalar için çözerek kendi ismiyle anılmasını (Alhazen Problemi) sağlamıştır.
Problem: Bir ışık kaynağı ve küresel bir ayna verildiğinde, ışığın gözlemcinin gözüne yansıyacağı aynadaki noktanın yerini bulunuz?
Heysem, sadece optik alanında çalışmalar yapmamış; parlaklık, gökkuşağı, tutulmalar, alacakaranlık, ay ışığı, büyüteçler, astrofizik, mekanik, astronomi (örneğin 7 gezegenin hareketlerinin modeli isimli bir kitabı vardır), geometri (bkz. Alhazen hilalleri), sayılar teorisi (mükemmel sayılar teorisini ortaya atmış ancak ispatlayamamış ki Euler 18. yüzyılda ispatlamıştır), integral, hayvanların müziğe tepkisi, mühendislik (Nil nehrinin taşması ile ilgili Halifeye bir proje sunmuş ancak projeye başlamadan yaptığı analizler sonucu projenin başarısız olacağını anlamış ve başlamadan Halifeden özür dilemiştir), felsefe ve din alanında da pek çok eser vermiştir.
Heysem’in anısına Ay’ın bize bakan yüzünde bulunan 32km’lik çapa ve 2km derinliğe sahip bir kratere ismi verilmiştir (bkz. Alhazan Crater). 2014 de yayınlanan Neil deGrasse Tyson’un sunduğu ünlü (IMDB puanı 9.3) Cosmos: A Space Time Odyssey belgeselinin Hiding in the Light isimli bölümünde Heysem’in başarılarına detaylıca değinilmiştir. Ayrıca, Ömer Şerif’in oynadığı bir kısa animasyon filmi olan ve UNESCO’nun Uluslararası Işık Yılı olarak ilan ettiği 2015’de gösterime giren 1001 Inventions – World of Ibn al-Haytham filminde Şerif’in karakteri 11. yüzyılın bilgini Heysem ile ilgili ödevi olan torununa yardım etmektedir.
Filmin trailer’ıyla blogumdaki ilk yazımı bitirmiş olayım. Görüşmek üzere.
Rifat Kurban
Kaynaklar:
- http://www.ibnalhaytham.com/
- https://en.wikipedia.org/wiki/Ibn_al-Haytham
- http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Al-Haytham.html
- Hüseyin Gazi Topdemir, Optik Biliminde Bir Öncü İbnü’l-Heysem, Kutadgubilig Felsefe – Bilim Araştırmaları, Mart 2003.